Kütüphanecilik 657: Elektronik Bilgi Kaynakları ve Bilgi Hizmetleri (Güz 1998) Yaşar Tonta <tonta@hun.edu.tr>
ELEKTRONİK BİLGİ HİZMETLERİ ALT YAPISI
Bilgi teknolojisi (bilgisayarlar, ietişim ağları, yazılım) için büyük yatırımlar yapılmaktadır. ABD'de 1990 yılında GSMH'nin %3'ü bilgi teknolojisi yatırımları için harcanırken bu oran 1995'de %5'e yükselmiştir. Bilgi teknolojisine yapılan bu yatırımlar Amerikan ekonomisinin son dört yılda üçte bir oranında büyümesinin temel nedeni olarak gösterilmektedir. Son on yılda bilgi teknolojisi için yapılan yatırım sadece ABD'de üç trilyon doların üzerindedir. Ancak bilgi teknolojisine yapılan bu yatırımların bilginin daha etkin yönetimi konusunda aynı derecede etkili olamadığı öne sürülmekte ve buna neden olarak da yöneticilerle teknoloji geliştirenler arasındaki iletişimin zayıf olması ve teknolojinin kendi başına bütün sorunları çözeceğinin varsayılması gelmektedir (Davenport, 1997: 6).
Kuşkusuz altyapıyla ilgili sorunların çözümlenmesi için bilgi teknolojisine yatırım yapılması önemli. Ancak altyapıya yatırım yapmakla sorunun sadece bir kısmı çözülmüş oluyor. Oysaki işin en zor yanı alt yapı aracılığıyla sağlanacak bilgi içeriği (metin, ses, görüntü, vs.) ve söz konusu hizmetlerin sağlanmasıyla ilgili politikaların belirlenmesi aşamasında ortaya çıkan sorunları çözebilmek. Yani küresel ortamda herkesin bilgi ihtiyacının olabildiğince karşılanabilmesi için gereken örgütsel yapıyı kurmak ve bunun için gereken finansal modeli oturtmak (Tonta, 1997a: 65) Bu bakımdan bilgi alt yapısı konusuna iki açıdan yaklaşmak gerekli:
İşin teknolojik yönü, yani "bilgi otoyolu"; ve
İşin içerik yönü, yani "elektronik kütüphane".
Bu iki kavram (Tonta, 1997b)'de daha ayrıntılı olarak tartışılmıştır. İşin ulusal bilgi alt yapısını ilgilendiren yönü için de konuyla ilgili bir editoryal yazıya başvurulabilir (Tonta, 1996). İlgili yazılardan birkaç alıntı yapmak gerekirse:
Bir ülkenin üniversitelerine, okullarına, kütüphanelerine, araştırma laboratuvarlarına, işyerlerine, hastanelerine ve evlerine bakır, koaksiyel veya fiber optik kablolar, uydu veya yayın yoluyla veri, ses ve görüntü türü bilgiler taşıyan donanım, yazılım ve standartlar o ülkenin ulusal bilgi alt yapısını oluşturur (Information superhighway, 1994: 12). Bir başka deyişle, ulusal bilgi alt yapısı mevcut bilgilerin işlenmesine, depolanmasına, bir yerden bir yere iletilmesine ve bu bilgilere gerektiğinde erişilmesine olanak sağlayan teknolojileri kapsar (Tonta, 1996: 205).
Günümüzde Internet bir ülkedeki okul, üniversite, işyeri ve evleri bakır kablo ya da fiber optik ile birbirine bağlayan ulusal bilgi alt yapısının bir parçası olarak görülmekte ve “bilgi otoyolu” olarak adlandırılmaktadır (Information superhighway, 1994: 12). Veri, ses, resim, hareketli görüntü gibi çokluortam (multimedia) türü ögeler içeren bilgiler bir ülkenin kalkınmasının kan damarlarını oluşturmaktadır. Bilgiye hızlı ve etkin bir biçimde erişim günümüz küresel ekonomilerinde rekabet edebilmenin “olmazsa olmaz” koşulu haline gelmiştir (Tonta, 1997a: 60-61)
Ulusal bilgi alt yapısı ve Internet konusunda gerek ABD'de gerekse diğer ülkelerde yoğun çalışmalar yapılmaktadır. Konunun değişik yönleriyle (entellektüel mülkiyet, evrensel erişim, eğitim ve tıp uygulamaları, yasal düzenlemeler, vd.) ilgili çalışmalar yapmak üzere çeşitli çalışma grupları kurulmuştur. Bu grupların çalışmalarına elektronik olarak da erişmek mümkün. Alta Vista'da +"national information infrastructure" ile yapılan bir taramada 20 binden fazla web sayfası olduğu görülmektedir. Örneğin, Bizzat ABD Başkanına rapor veren bir çalışma grubu var (President's Information Infrastructure Task Force). ABD Ulusal Bilgi Alt Yapısı hakkında daha geniş bilgi için bkz. National Information Infrastructure. Internet 2 ve Gelecek Nesil Internet (NGI) gibi ABD Ulusal Bilgi Alt Yapısının bileşenleri olarak nitelendirilebilecek projeler hakkında basılı bir makale için bkz. (Lynch, 1998).
Ülkemize gelince: TUENA'nın Ulusal Enformasyon Alt Yapısı Ana Planı çalışmalarının bir parçası olarak hazırladığı bir raporda (Altyapı, 1998) 2010 yılına kadar alt yapı için yaklaşık toplam 35 milyar dolarlık bir yatırım yapılması öngörülmektedir (s.134). Bu miktarın yaklaşık 21 milyar dolarının uç birimler (terminal), 14 milyar dolarının da şebeke için harcanması gereği ortaya çıkmaktadır. Yine aynı çalışmada 2010 yılında bütün hanelerin ağa bağlı olacağı varsayılmış ve toplam abone sayısının 17 milyon civarında olacağı hesaplanmıştır (s.127-128). Toplam abone sayısında çok fazla artış olmamasına karşın, mevcut veri hatları üzerinden ses iletimi de mümkün olacağından kapasite kullanımının artması söz konusudur. Halen 1 Terabit olan toplam ağ kapasitesi ise 2010 yılında 100 Terabite çıkacaktır (s.129).
Oysa içerik açısından durum çok daha "vahimdir." TUENA ofisi tarafından yapılan bir çalışmada (Türkiye, 1998) ülkemizde içerik sağlayan kuruluşlar ve bu kuruluşların üretimleri verilmektedir. (Unutulmamalıdır ki, bu rakamlar ülkemizde elektronik ortamda içerik sağlayacak kuruluşların potansiyel gücünü sergilemektedir aynı zamanda.)
III. Türkiye'de Internet Toplantısında zamanın Ulaştırma Bakanı Devletin bu zamana dek altyapı projelerine destek verdiğini, bundan böyle “bilgi”nin, yani içeriğin de sübvanse edileceğini söylemişti (de ümitlenmiştik). Ancak bu tür bir destek henüz ufukta görünmüyor.
Bu oturumda konuyu değişik boyutlarıyla irdelemeye çalışacağız. Konuyla ilgili birkaç yayın ve bu notta referans verilen diğer kaynaklar aşağıda listelenmiştir.
Kaynakça
Altyapı Planlaması (Alt İş Paketi Raporu). Ankara: T.C. Ulaştırma Bakanlığı TUENA Ofisi, Mayıs 1998. (Raporun elektronik kopyası için bkz: http://www.tuena.tubitak.gov.tr/rapor/pdf/3000-G-T-A-01-1.pdf . Üç ayrı dosya halinde verilen bu raporun ikinci bölümü ve sonuç kısmı http://www.tuena.tubitak.gov.tr/rapor/pdf/3000-G-T-A-01-2.pdf ve http://www.tuena.tubitak.gov.tr/rapor/pdf/sonuc_ozet_tpl.pdf adreslerinden edinilebilir.)
Dawenport, Thomas H. (1997). Information Ecology: Mastering the Information and Knowledge Environment. New York: Oxford University Press.
Information superhighway: Issues affecting development. (Report to the Congress GAO/RCED-94-285). Washington, D.C.: U.S. General Accounting Office.1994. (Raporun basılı kopyasını benden alabilirsiniz.)
Larson, Ray R. "Design and Development of a Network-Based Electronic Library," 1994.
Larson, Ray R. "Serach Capabilities for Users of Digital Libraries: Tools and Paradigms," 1996.
Lynch, Clifford. (1998). "The Evolving Internet: Applications and Network Service Infrastructure," JASIS 49(11): 961-972. (Dergiyi benden ödünç alabilirsiniz.)
Teknoloji Alternatifleri ve Tahmini Maliyetler (Çalışma Belgesi). Ankara: TUENA, Haziran 1998. (Raporun elektronik kopyası için bkz: http://www.tuena.tubitak.gov.tr/rapor/pdf/3000-M-T-A-01.pdf Not: Acrobat Reader gerekli.)
Tonta, Yaşar. (1997a). "Ulusal bilgi ağları ve ULAKBIM," Kütüphane Haftası Bildirileri (31 Mart-6 Nisan 1997, Ankara) içinde. (59-69). Ed. Bülent Yılmaz. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği.
Tonta, Yaşar. (1996)."Ulusal Bilgi Alt Yapısı ve Internet" (Editoryal). Türk Kütüphaneciliği 10(3): 205-211.
Tonta, Yaşar. (1997b). "Türkiye'de Bilgi Hizmetleri ve Internet: Temel Sorunlar ve Politika Geliştirme," Türk Kütüphaneciliği 11(3): 217-232.
Türkiye İçerik Üretimi Çalışması (Çalışma Belgesi). T.C. Ulaştırma Bakanlığı TUENA Ofisi, Ankara, Ocak 1998. (Raporun elektronik kopyası için bkz: http://www.tuena.tubitak.gov.tr/rapor/pdf/1301-M-T-A-02.pdf ).
TUENA çalışmaları kapsamında yayımlanan diğer raporların listesine http://www.tuena.tubitak.gov.tr/rapor/cbelgeleri.html adresinden ulaşarak ilginizi çekenleri okuyabilirsiniz.