Yaşar Tonta, Tıp ve Yaşam Bilimleri Literatürüne Türkiye'nin Katkısı (1988-1997). Bilginin Serüveni: Dünü, Bugünü, Yarını... Türk Kütüphaneciler Derneği'nin Kuruluşunun 50. Yılı Uluslararası Sempozyum Bildirileri 17-21 Kasım 1999, Ankara içinde (421-438). Ankara: TKD, 1999.
http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/yayinlar/tonta-tip.htm

Tıp ve Yaşam Bilimleri Literatürüne Türkiye'nin Katkısı (1988-1997)

Contribution of Turkey to Biomedical Literature (1988-1997)

Yaşar Tonta

^{tonta@hacettepe.edu.tr}

^{Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü}

^{06533 Beytepe, Ankara}

©Yaşar Tonta

Öz

Türkiye'nin pozitif bilimlere katkısı giderek artmaktadır. 1998 yılında Science Citation Index'de dizinlenen dergilerde bilim insanlarımız tarafından 5.100'ün üzerinde yayın yapılmış ve bu rakamla ülkemiz dünya sıralamasında 25.liğe yükselmiştir. Bu çalışmada tıp ve yaşam bilimleri alanında 1988-1997 yılları arasında MEDLINE tarafından dizinlenen dergilerde yayımlanan Türkiye adresli toplam 8.842 yayının bibliyometrik özellikleri (yazarlar, yazarların çalıştığı kurumlar, tıp dergileri ve etki faktörleri, vd.) ile ilgili ilk bulgular verilmektedir.

Abstract

The contribution of Turkey to positive sciences is increasing. Turkish scientists published more than 5.100 articles in scientific journals indexed by the Institute for Scientific Information’s Science Citation Index, which elevated Turkey to the 25^th place in the world rankings in terms of total contribution to science. In this paper, we report the preliminary findings of the bibliometric characteristics (authors and affiliations, medical journals and their impact factors, among others) of a total of 8.842 articles published between 1988 and 1997 by scientists affiliated with Turkish institutions and indexed in MEDLINE, a well-known biomedical bibliographic database.

Girit

Günümüzde yaklaşık 40 bin bilimsel dergi çıkmakta, bu dergilerde her yıl yaklaşık bir milyon makale yayımlanmaktadır. Bilim ve teknolojinin gelişmesine paralel olarak bilimsel yayın sayıları da hızla artmaktadır. Belirli bir konuda araştırma yapan bilim insanlarının her geçen gün daha fazla yayın izlemeleri gerekmektedir. 1840’larda o zaman Almanya’da yayımlanan 13 tıp dergisinin fazla olduğundan yakınan bazı bilim insanları bu durumu protesto etme yoluna gitmişlerdir (Kum, 1974: 41-43). Günümüzde ise Amerikan Ulusal Tıp Kütüphanesinin MEDLINEPlus veri tabanında yaklaşık 4.300 tıp ve yaşam bilimleri dergisinde yayımlanan 11 milyondan fazla yayının bibliyografik künyesi bulunmaktadır. Internet aracılığıyla 400 civarında tıp dergisinde yayımlanan makalelerin tam metinlerine erişilebilmektedir. Ülkemizde de 200 civarında tıp dergisi yayımlanmakta (Gökçora, 1996: 13), bu dergilerde yayımlanan makaleler seçmeli olarak Türk Tıp Dizini’nde dizinlenmektedir.

Son yıllarda araştırmacılarımızın uluslararası dergilerde yayımladıkları bilimsel makale sayısında da büyük bir artış gözlenmekte, Türkiyeli bilim insanlarının dünya bilimine katkıları giderek artmaktadır. 1995 yılında dünya bilim sıralamasında 34. olan Türkiye, 1996’da 29., 1997’de 27., 1998’de ise 5.109 yayınla 25. sıraya yükselmiştir (İlhan, 1999). Ülkemizde tıp ve yaşam bilimleri alanındaki yayın sayısı mühendislik, fen bilimleri ve tıp dışı diğer disiplinlerden çok daha hızlı artmaktadır (Onat ve Yazıcı, 1996: 41). Bu artış Türkiye’nin dünya bilim sıralamasındaki yerinin yükselmesinde önemli rol oynamaktadır.

Bu araştırmanın amacı, 1988-1997 yılları arasında MEDLINE veri tabanında dizinlenen dergilerde yayımlanan Türkiye adresli 8.842 yayının bibliyometrik özelliklerini (yazar sayıları, yazarların çalıştığı kurumlar, araştırmacılarımızın yayın yaptıkları tıp ve yaşam bilimleri dergileri,vd.) incelemek ve araştırmacılarımızın dünya tıp ve yaşam bilimleri literatürüne katkılarını saptamaya çalışmaktır.

Verilerin Toplanması ve Analizi

1988-1997 yyllary arasynda MEDLINE tarafyndan dizinlenen dergilerde yayymlanan Türkiye adresli yayynlary belirlemek üzere Kaliforniya Üniversitesi kütüphane kataloğu Melvyl üzerindeki MEDLINE veri tabanında bir tarama yapılmıştır. “FIND ADDRESS TURK OR TURKEY OR TURKISH OR TURKIYE OR TURKYE OR TURKEI OR TURQUIE OR TURCHIA AND DATE (19XX)” komutu kullanılarak 1988-1997 yıllarını kapsayan her yyl için ayrı ayrı taramalar gerçekleştirilmiştir (Haziran 1998).

Tarama sonuçlarının MELVYL’deki “mail” komutu kullanylarak elektronik posta adresimize gönderilmesi sa?lanmyştır. MELVYL tarafından gönderilen ve ilgili alanları içeren bir kayıt örneği aşağıda verilmektedir.

Büyüklükleri nedeniyle birden fazla dosya halinde gönderilen tarama sonuçları birle?tirilerek her yıl için ham metin dosyalary yaratylmyştır. Bu dosyalar Unix üzerinde çalışan metin i?leme programlarından birisi olan awk kullanylarak istenen bilgileri (örne?in, yazar adı, adresi, yayın türü, yılı vs.) içeren küçük parçalara bölünmüştür (Aho, Kernigan & Weinberger, 1988). Böylece her ham dosyadan sadece yazar, adres, konu, makalenin yayymlandy?y dergi, dil, tür, MeSH (Medical Subject Headings) konu terimlerinin yer aldy?y ayry ayry dosyalar olu?turulmu?tur. Bu dosyalar daha sonra birle?tirilerek 10 yyllyk verilerin tamamyny içeren büyük bir dosya yaratylmıştır. Söz konusu dosya ticari bir tablolama (spreadsheets) programyna aktarylarak gerekli de?erlendirmeler yapylmyştır. Her yayına ait yazar bilgisi, yazar sayysy, makalenin türü ve dili vs. ile ilgili bilgiler bir araya getirilmittir. Her yazaryn katkyda bulunduğu yayın sayysyny bulmak için ilgili sütunu içeren bir dosya olu?turulmu?tur. Sıralama amacıyla yazar ad ve soyadlary, adresler ve dergi adları arasyndaki bo?luklar kaldyrylmyştır. awk ile yazılan küçük bir programdan yararlanılarak her yazaryn katkyda bulundu?u yayyn sayysy ve her dergide çykan Türkiye adresli yayın sayısı bulunmuştur. Sonuçlar yazar adyna, her yazaryn katkyda bulunduğu toplam yayın sayysyna, dergi adyna ve her dergide çıkan yayın sayısına göre ayry ayry syralanmyştır. Ylk yazara göre yapylan syralamadan yararlanylarak her yazaryn ilk yazar ve ortak yazar olarak katkyda bulunduğu yayın sayysy ayry ayry hesaplanmyştır.

Benzer bir biçimde Türkiye adresli makalelerin yayymlandy?y dergiler alfabetik syraya dizilmi?tir. Daha sonra yyl, cilt, sayy ve sayfa bilgileri kaldyrylarak dergi adlary tekbiçim hale getirilmittir. Dergi adlarynda yer alan sözcükler arasyndaki bo?luklar kaldyrylmyştır. Daha önce sözü edilen awk metin i?leme programyndan yararlanylarak önce her dergide kaç makale yayymlandy?y bulunmu?, daha sonra da dergiler hem yayymlanan makale sayysyna hem de dergi adyna göre ayry ayrı syralanmıştır. Tablolama programyndan yararlanylarak ortalama ve standart sapma de?erleri hesaplanmyt ve ilgili grafikler olu?turulmuttur.

Çalışmanın Sınırlılıkları

Bu çalışmada "yayın" sözcüğü MEDLINE'da dizinlenen tıp ve yaşam bilimleri alanındaki dergilerde yayımlanan her tür katkıyı (özgün ve derleme makaleler, bildiri özetleri, notlar, kitap eleştirileri, editöre mektuplar, editoryal yazılar, vs.) belirtmek için kullanılmaktadır. İncelememize konu olan 8.442 yayyn, MEDLINE tarafyndan dizinlenen typ ve yatam bilimleri dergilerinde yayymlanan ve ilk yazary Türkiye’de yerletik bir kurumu adres gösteren yayynlary temsil etmektedir. Bir batka deyitle, Türkiyeli ara?tyrmacylaryn ortak yazar olarak katkyda bulunduklary ancak ilk yazar durumunda olmadyklary yayynlar bu ara?tyrmanyn kapsamy dy?yndadyr. Bu nedenle Türkiyeli bilim insanlarynın incelenen 10 yıllık süre içerisinde tıp ve yaşam bilimlerine katkısı burada verilen rakamdan daha yüksek olmalıdır. MEDLINE tarafyndan dizinlenmeyen yabancy ve yerli dergilerde yayymlanan Türkiye adresli yayynlar da yukaryda verilen rakamyn dy?yndadyr.

Benzer bir biçimde ilk yazarı Türkiyeli olduğu için araştırma kapsamına alınan 8.442 yayına katkyda bulunanlar arasynda Türkiye dy?yndan da ara?tyrmacylar bulunmaktadyr. Bazen Türkiye’deki üniversite ve ara?tırma kurumlarında konuk olarak bulunan yabancı araştırmacılar, ilk yazar olarak katkıda bulundukları yayınlarda Türkiye’yi adres göstermitlerdir.

Bulgular

1988-1997 yılları arasında MEDLINE veri tabanında dizinlenen dergilerde yayımlanan Türkiye adresli toplam yayın sayısı 8.442'dir. Bu yayınların yıllara göre dağılımı Şekil 1'de verilmektedir. 1988 yılında sadece 237 olan yayın sayısı on yıl içinde sürekli bir artış göstererek 1997'de 1709'a yükselmiştir. Başka bir deyişle, tıp ve yaşam bilimleri alanındaki yayın sayımız on yıllık bir sürede yaklaşık yedi katlık bir artış göstermiştir.

Bu artış son yıllarda Türkiye'nin fen bilimlerine yaptığı katkı açısından 25. sıraya yükselmesiyle paralellik göstermektedir.

Türkiye adresli yayınların dili %98,7 (8342) oranında İngilizcedir. Toplam 53 yayın (%0,6) Fransızca, 36 yayın (%0,4) Almanca, 11 yayın ise diğer dillerde yayımlanmıştır.

Tablo 1'de yıllara göre yayın sayıları, yazar sayıları, bir yayına düşen ortalama yazar sayısı verilmektedir. Tıp ve yaşam bilimleri alanındaki bir yayında emeği geçen kişi sayısı ortalama 4,1'dir. Bu rakam on yıllık süre içerisinde ortalama 3,6'dan 4,6'ya yükselmittir (Tekil 2).

Tablo 1. Yıllara Göre Yayın Sayıları, Yazar Sayısı, Yayın Başına Düşen Ortalama

Yazar Sayısı (1988-1997)

Yayınların yazar sayılarına göre dağılımına bakıldığında, 1.759 yayının dört yazarlı, 1.648 yayının beş yazarlı, 1.473 yayının üç yazarlı olduğu görülmektedir (Şekil 3). Üç, dört ve beş yazarlı yayınların toplamı tüm yayınların %60'ını oluşturmaktadır.

On yıllık süre içerisinde toplam 30 ya da daha fazla yayına katkıda bulunan araştırmacıların adları ve yayın sayıları Tablo 2'de verilmektedir. Rakamlar araştırmacıların hem ilk yazar, hem de ortak yazar olarak katkıda bulundukları yayın sayılarını göstermektedir.

Tablo 2. En Çok Yayın Yapan Araştırmacılar

MEDLINE veri tabanında yer alan Türkiye adresli 7.427 yayının (%88) ilk yazarı üniversite kökenlidir. İlk yazarı üniversite dışından olan yayınların sayısı ise 1.015'dir (%12). İlk yazarı üniversite kökenli yayınların illere göre dağılımına bakıldığında, Ankara'da yerleşik üniversitelerin mensupları 3.373 yayınla tüm üniversite kökenli yayınların %45,4'ünü, İstanbul'da yerleşik olanlar 1.391 yayınla %18,6'sını, İzmir'de yerleşik olanlar 770 yayınla %10,4'ünü, diğer illerde yerleşik olanlar da 1895 yayınla %25,5'ini üretmişlerdir (bkz. Tablo 3 ve Şekil 4). Üç büyük ilimizde yerleşik bütün kurumların yayın sayılarının dağılımı incelendiğinde (Ankara: % 47,9; İstanbul: %18,7; İzmir: %10,0; diğer iller: %23,3), oranlar üniversitelerin dağılımına yakınlık göstermektedir.

Tablo 3. Üç Büyük İlimizdeki Üniversitelerin Yayın Sayıları

Bütün üniversitelerimizin ve Gülhane Askeri Tıp Akademisinin (GATA) tıp ve yaşam bilimleri alanında 1988-1997 yılları arasında yaptıkları yayın sayıları Tablo 4'te verilmektedir. Hacettepe Üniversitesi 1713 yayınla başı çekmektedir. Ülkemiz üniversiteleri tarafından yayımlanan tıp alanındaki makalelerin yaklaşık dörtte biri (%23,1) Hacettepe kaynaklıdır. Hacettepe'yi 946 yayınla (%12,7) İstanbul, 773 yayınla (%10,4) Ankara, 507 yayınla (%6,8) Ege üniversiteleri izlemketedir. Anılan dört üniversite üniversiteler tarafından yapılan tıp alanındaki yayınların yarıdan fazlasını üretmektedirler. Onat ve Yazıcı (1996: 41) Science Citation Index verilerine dayanarak yaptıkları araştırmada 1981-1993 yılları arasında "dört köklü fakültenin" (Hacettepe Tıp, Ankara Tıp, İ.Ü. Tıp ve İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp) yayınlardaki ağırlıklarının %84'ten %45'lere düştüğünü kaydetmektedirler. Bu çalışmada elde edilen oran (%46) Onat ve Yazıcı'nın elde ettiği oranla uygunluk göstermektedir.

Tablo 4. Tıp ve Yaşam Bilimlerinde Üniversitelerin

Yayın Sayıları (1988-1997)(N=7427)

Üniversitelerimizin tıp fakültelerinde (eczacılık, dişçilik, hemşirelik vs. dışında) üretilen yayın sayıları, tıp fakültelerindeki toplam öğretim üyesi (profesör, doçent ve yardımcı doçent) sayıları ve öğretim üyelerinin yıllık ve on yıllık ortalama üretkenlikleri Tablo 5'te verilmektedir. Tıp fakülteleri içinde Hacettepe gerek toplam yayın sayısı (1.394) gerekse öğretim üyesi başına düşen ortalama yayın sayısı (yılda 0,43 yayın) açısından bütün üniversitelerin önündedir (Şekil 5). Hacettepe Tıp Fakültesi tek başına tıp fakültelerinin toplam yayınların %24'ünü üretmektedir. Yurtsever (1999: 20) yayın sayılarına bakılarak yapılan yukarıdakine benzer değerlendirmelerin "az sayıda öğretim üyesinin bulunduğu kuruluşları anlamsız bir şekilde çok başarılı ya da başarısız gösterebilme" olasılığına dikkat çekmektedir.

Tablo 5. Tıp Fakültelerinin Toplam Yayın Sayıları ile Öğretim Üyesi

Sayıları ve Öğretim Üyesi Başına Düşen Yayın Sayıları

Not: Tıp fakültelerinin öğretim üyesi sayıları için ÖSYM'nin 1996-1997 yılı yükseköğretim istatistikleri ("1996-1997 Öğretim Yılı", 1997) temel alınmıştır (Tablo 24. "Öğretim Elemanlarının Akademik Görevlerine Göre Sayıları"). Tıp fakültelerinin mevcut öğretim üyesi sayılarının önceki yıllardakinden daha yüksek olduğu düşünüldüğünde, öğretim üyesi başına düşen yayın sayısı muhtemelen olduğundan daha düşüktür. Ancak bu durumun sonuçları çok fazla etkilemeyeceği kanısındayız.

Yukarıdaki rakamlar yorumlanırken bazı üniversitelerimizin 1990'lardan sonra kuruldukları dikkate alınmalıdır (örneğin, Adnan Menderes, Celal Bayar, Harran, Kocaeli, Pamukkale , Süleyman Demirel üniversiteleri 1992'de, Batkent ve Osmangazi üniversiteleri 1993'te, Fatih Üniversitesi 1994'te, Yeditepe Üniversitesi 1996'da kurulmuttur) (YÖK, 1999: 5-6).

Üniversiteler dy?yndaki toplam 126 kurulu? 1015 yayyn yaparak toplam yayynlaryn %12’sini üretmi?lerdir. Üniversiteler dy?ynda en fazla yayyn yapan ilk 20 kurulutun yayyn sayylary Tablo 6'da verilmektedir. Ankara Numune Hastanesi ara?tyrmacylary 132 yayınla üniversite dy?y kurulu?lar arasynda ilk syrayy almy?lardyr. Bir ba?ka deyi?le üniversite dy?y kurulu?lar tarafyndan yayymlanan toplam yayynların %13’ü Ankara Numune Hastanesine aittir. Numune Hastanesini Ankara Yüksek Yhtisas (95), Dr. Zekai Tahir Burak Kadyn Hastanesi (92), Ankara SSK Hastanesi (58), ve Türk Organ Nakli ve Yanyk Vakfy Hastanesi (55) arattyrmacıları izlemektedir. Ylk be? syradaki kurulu?lara mensup ara?tyrmacylar toplam yayynların %42,6’syny, ilk on syrada yer alan kurulu?lar toplam yayynların %58’ini, ilk 20 kurulu? ise toplam yayınların %75.2’sini (760) yayymlamy?lardyr.

Tablo 6. Tıp ve Yaşam Bilimlerinde En Fazla Yayın Yapan

Üniversite Dışı İlk 20 Kuruluşun Yayın Sayıları (1988-1997)

Ankara’da yerleşik 36 üniversite dışı kuruluş toplam 672 yayyn yapmışlardır. Bu rakam üniversite dışı kuruluşlar tarafyndan yapylan tüm yayynlaryn %66,2’sine kar?ylyk gelmektedir. Ystanbul’da yerle?ik 39 kurulu? toplam 192 yayynla üniversite dy?y yayynlaryn %18,9’unu sahiplenmi?lerdir. Yzmir’de yerle?ik 12 kurulu? ise toplam 78 yayyn yapmy? ve üniversite dy?y yayynlaryn %7,7’sini üretmi?lerdir. Bir ba?ka deyi?le Ystanbul, Ankara ve Yzmir’de yerle?ik toplam 87 üniversite dy?y kurulu? 942 yayyn yaparak tüm üniversite dy?y yayynlaryn %92,8’ini, di?er illerimizde yerle?ik 39 üniversite dy?y kurulu? da 73 yayyn yaparak tüm üniversite dy?y yayynlaryn %7,2’sini üretmi?lerdir.

Üniversite dy?y yayynlaryn da çok büyük bir bölümü devlet kurulu?lary tarafyndan gerçekle?tirilmektedir. Üniversite dy?y yayynlaryn sadece 51’i (tüm üniversite dy?y yayynlaryn %5’i) özel hastane, klinik ve dernekler tarafyndan gerçekle?tirilmi?tir.

Türkiye adresli yayınlar toplam 1190 ayry dergide yayymlanmy?tyr. Elli ya da daha fazla sayyda Türkiye adresli yayynın yer aldığı dergi sayysy 19’dur. Bu dergilerde Türkiyeli arattyrmacıların toplam 1606 (toplam yayınların %19'u) yayını çıkmıştır. İlgili dergilerde yayımlanan Türkiye adresli yayın sayıları her derginin 1996 yılı etki faktörü (impact factor) katsayısı ("Institute", 1997) ile birlikte Tablo 7'de verilmektedir.

Tablo 7. Elli ve Daha Fazla Türkiye Adresli Yayının Yer Aldığı

Dergiler ve Etki Faktörü Katsayıları

Sonuç

Tıp ve yaşam bilimleri alanında 1988-1997 arasında çıkan Türkiye adresli 8.442 yayınla ilgili ham verilere dayanan ilk bulgular yukarıda verilmiştir. Bu bulguların daha ayrıntılı bir biçimde değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirmeler ışığında tıp ve yaşam bilimleri literatürümüze katkıda bulunan bilim insanları ve ilgili literatür konusunda daha doyurucu sonuçlara ulaşılacağı kanısındayız.

Bundan sonraki aşamada yayın türleri (özgün makale, kitap eleştirisi, mektup, vd.) ve bu yayınların tıbbın alt dallarına göre dağılımı; üniversitelerin tıp eczacılık, diş hekimliği, hemşirelik, sağlık idaresi vd. fakültelerinin katkıları ve öğretim üyesi başına düşen yayın sayıları; devlet hastanelerinde görevli araştırmacıların katkıları; Türkiye adresli yayınların çıktığı tıp ve yaşam bilimleri dergilerinin etki faktörü katsayıları ile Türkiye adresli yayınlara yapılan atıf (citation) sayıları arasındaki ilişki; Türkiyeli bilim insanlarının katkılarının yayymlandy?y dergilerin ülkemizdeki typ kütüphanelerine gelip gelmedi?i ve bu konunun typ kütüphanelerinin derme (koleksiyon) geliştirme politikalarına olası etkileri araştırılacaktır.

Kaynakça

1996-1997 öğretim yılı yükseköğretim istatistikleri. (1997). Ankara: ÖSYM.

Aho, A., Kernighan, B.W. & Weinberger, P.J. (1988). The AWK programming language. Reading, MA: Addison Wesley.

Gökçora. H. (1996). TÜBİTAK Sağlık Bilimleri Araştırma Grubu ve Sempozyum Organizasyon Komitesi adına Sn. Prof. Dr. Haluk Gökçora’nın konuşması. Sempozyum: Tıpta Bilimsel Yazım, Editörlük ve Denetleme. 18 Kasım 1994. TÜBİTAK-Ankara içinde (13-14). TÜBİTAK: TÜBİTAK Sağlık Bilimleri Araştırma Grubu.

Institute for Scientific Information. (1997). 1996 Science Citation Index Journal Citation Reports. Philadelphia, PA: ISI.

Ylhan, M. (1999 Nisan 24). Bilimsel yayynda Türkiye yükselmeyi sürdürüyor. Cumhuriyet Bilim Teknik (631): 2.

Kum, İ. (1974). Türkiye’de tıp kütüphaneleri. (Yayımlanmamış doçentlik tezi) Ankara: H.Ü.

Onat, A. ve Yazycy, H. (1996). Türkiye’de bilimsel yayynlaryn günümüzdeki durumu. Sempozyum: Tıpta Bilimsel Yazım, Editörlük ve Denetleme. 18 Kasım 1994. TÜBİTAK-Ankara içinde (39-46). TÜBİTAK: TÜBİTAK Sağlık Bilimleri Araştırma Grubu.

Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı. (1999). Türk yükseköğretiminin bugünkü durumu. Ankara.

Yurtsever, E. (1999 Nisan 10). Yayın sayılarındaki artışlar üzerine. Cumhuriyet Bilim Teknik (629): 20-21.