KÜT 655: Elektronik Bilgi Kaynakları ve Bilgi Hizmetleri (Güz 1999) Yaşar Tonta <tonta@hacettepe.edu.tr>
Kütüphanelerarası işbirliği literatürde en fazla tartışılan konulardan birisi. 1900'lerin başından itibaren kütüphanelerarası ödünç verme, ortaklaşa derme geliştirme, ortaklaşa kataloglama, belge sağlama vb. gibi alanlarda kurumsal, ulusal hatta uluslararası düzeylerde başarılı işbirliği projeleri gerçekleştirildi. (Kongre Kütüphanesi'nin kart çoğaltma proşesini (1901), MARC'ı, OCLC'yi, ve diğer örgütlenmeleri hatırlayınız.) Bu girişimlerin önemli bir kısmı başarıyla sürdürülüyor.
İşbirliğinin temelinde, kuşkusuz, kullanıcılara daha ekonomik olarak daha iyi hizmet verme anlayışı yatıyor. Gerek elektronik ortamdaki bilgi kaynaklarının artışı, gerek depolama ve iletim teknolojilerinin bilgi merkezleri tarafından daha ucuza edinilebilmesi elektronik bilgi kaynaklarının paylaşımını kolaylaştırdı. Hatta "ölçek ekonomisi" vb. nedenlerle işbirliğini bir zorunluluk haline getirdi.
Bu oturumda elektronik bilgi kaynaklarının paylaşımıyla ilgili çeşitli sorunları irdelemeye çalışacağız. Bu sorunlar arasında ortaklaşa derme geliştirme, ortak lisans anlaşmaları ve işbirliği için gereken alt yapı sayılabilir. Her zaman olduğu gibi kapsamlı bir kaynakça vermek yerine önemli gördüğüm bazı kaynaklara işaret edeceğim. Önce Türkçe kaynaklara ve ülkemizde yapılanlara kısaca bir göz atalım:
Kasım 1999'da TKD'nin kuruluşunun 50. yılı dolayısıyla yapılan sempozyumda "Kütüphanelerarası İşbirliğinin Neresindeyiz?", birkaç yıl önce yapılan bir başka toplantıda ise "Kütüphanelerarası işbirliği ve bilgi kaynaklarının etkin kullanımı" başlıklı iki bildiri sunmuştum. Bu bildirlerin basılı kopyalarına bildiriler kitaplarından (bibliyografik künyeler elektronik kopyaların başında var), elektronik kopyalarına, sırasıyla, http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/isbirligi-50.htm ve http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/yayinlar/isbirligi.html adreslerinden erişebilirsiniz. Özel Ulak'ta çıkan "Elektronik Kütüphaneler" başlıklı yazımda da konsorsiyumlar aracılığıyla işbirliği hakkında kısa bir bölüm var. 14 Kasım 1997'de TÜBİTAK'ta düzenlenen ve üniversitelerden sorumlu rektör yardımcılarının ve daire başkanlarının katıldığı toplantıda yapılan "Elektronik Bilgi Kaynaklarının Kullanımında İşbirliği ve Üniversiteler Arasında Konsorsiyum Kurulması" başlıklı sunuşun slaytları için buraya tıklayınız. "Internet öncesi" dönemde kütüphanelerarası işbirliği ile ilgili bazı yazılar için ise benim "An interlending network for Turkish university libraries" Information Development 6(2): 105-111, April 1990) ve "Bilgi ağları ve kütüphanelerarası işbirliği" (Türk Kütüphaneciliği 1(3): 139-156, 1987) başlıklı makalelerime bakılabilir.
İlgili diğer makalelerden bazıları için bkz.
Karasözen, Bülent. "Bilimsel Bilgiye Erişimde Internetin Önemi ve Kütüphanelerarası İşbirliği," III. Türkiye'de Internet Konferansı Elektronik Bilgi Kaynaklarının Kullanımında İşbirliği Panelinde Sunulan Bildiri, ODTÜ, Ankara, Kasım 1997.
Aslan, Selma (Alpay). "Elektronik Ortamda Bilgi Paylaşımı İçin Yeni Olanaklar ve Ülkemizde Bilgi Hizmetleri," 50. Kuruluş Yılında Ulusaldan Evrensele Türk Millî Kütüphanesi (1946-1996) Sempozyum (Bildiriler) 19-21 Haziran 1996, Millî Kütüphane, Ankara içinde (196-203). Ankara: Milli Kütüphane, 1998. (Fotokopi çektirmek üzere kitabı benden ödünç alabilirsiniz.)
Karasözen, Bülent. "Ankara Üniversite Kütüphaneleri Arası Kaynakların Ortak Paylaşımı ve Bir İşbirliği Projesi Önerisi," Türk Kütüphaneciliği 10(1): 74-77, Mart 1996. (Fotokopi çektirmek üzere dergiyi benden ödünç alabilirsiniz.)
1999 yılında üniversite kütüphaneleri arasında konsorsiyum kurulması konusunda yapılan çalışmalar hız kazandı. Önce bazı SilverPlatter (SP) veri tabanları ve ISI'nin Web Of Science (WoS) adlı atıf dizinlerini içeren veri tabanları deneme amacıyla ULAKBİM (http://vedes.ulakbim.gov.tr) tarafından yaz aylarında hizmete açıldı. 5 Kasım 1999'da Ankara'da yapılan bir toplantıda deneme sonuçları değerlendirildi. (Toplantı tutanağına http://vedes.ulakbim.gov.tr/tutanak.html adresinden erişilebilir.) Toplantı sonrasında konsorsiyumla ilgili konuları tartışmak üzere ULAKBİM sunucusu üzerinde woscon ve spcon adlı iki kapalı tartışma listesi açıldı (woscon@ulakbim.gov.tr ve spcon@ulakbim.gov.tr). Amaç 28 üniversitenin ilk aşamada ilgi gösterdiği WoS veri tabanları için 2000 yılı için konsorsiyum olarak lisans anlaşması imzalamak. 15 Aralık 1999 tarihine dek bu konsorsiyumda hangi üniversitelerin yer alacağı ve WoS'un hangi yılları için lisans anlaşması imzalanacağı belli olacak. 5 Kasım 1999 tarihli toplantı tutanağında da belirtildiği gibi WoS'un 2000 yılı konsorsiyum lisansı için (1999 yılını da içerecek) istenen ücret 420.000 USD. Geriye dönüşlü olarak da lisans anlaşması yapılacaksa ilk üç yıl için artı 200.000 USD, ilk beş yıl için 250.000 USD, geriye dönük tüm yıllar (1982-1999) istenirse artı 500.000 USD ödenmesi gerekiyor. Anlaşma imzalanırsa konsorsiyuma katılan üyeler 2000 yılından itibaren WoS veri tabanlarını ağ aracılığıyla kullanıcılarına açacaklar.
Şimdi de yabancı kaynaklara bir göz atalım:
Kütüphanelerarası işbirliği, kaynak paylaşımı ve konsorsiyumlarla ilgili bir tartışma dokümanı için bkz.
Branin, J. et al. "The Changing Nature of Collection Management in Research Libraries: A Discussion Paper" (November 1999) (http://www.arl.org/collect/changing.html). Bu dokümanın yerel kopyasına http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/changing.html adresinden erişebilirsiniz.
Richard Meyer'i geçen haftadan tanıyorsunuz. Meyer'in 1997'de yapılan bir konferansta (Scholarly Communication and Technology, Conference organized by the Andrew W. Mellon Foundation at Emory University, April 24-25, 1997.) sunduğu "Consortial Access Versus Ownership" başlıklı bildirisi daha önce sözünü ettiğimiz ("Monopoly Power...") adlı makalesinde işlediği soruna kısa dönemli çözüm olarak önerdiği seçeneklerden ikincisi üzerine. Konsorsiyal lisans anlaşmaları yoluyla kaynak paylaşımı için yeni bir model ise Kochan ve Lee'nin makalesinde yer almaktadır: Kochan, Karol and Daniel R. Lee, "A New Model for Consortial Resource Sharing," Computers in Libraries 18(4): 24-28, April 1998. (Basılı kopyası bende var. Bilkent'ten de bulabilirsiniz.)
Daha önceden aşina olduğunuz Issues in Science and Technology Librarianship (http://www.library.ucsb.edu/istl/99-spring/article5.html) dergisinin Bahar 1999 sayısında Danimarka Teknik Bilgi Merkezi ve Kütüphanesi'nin konsorsiyumla ilgili çalışmaları anlatılıyor. (Bu kütüphanenin deneyimleri Nature dergisine de konu olmuştu. ISTL'de çıkan makalenin yerel kopyası için (resimler hariç) http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/consortia-DTV-article5.htm adresine bakabilirsiniz. Aynı sayıda daha önce size sözünü ettiğim SPARC (Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition) projesiyle ilgili de bir makale var.
Avrupa Telif Hakları Kullanıcı Platformu (ECUP) adlı bir kuruluşun hazırladığı ve dijital kaynaklarla ilgili lisans anlaşmaları yapılırken dikkat edilmesi gereken yasal hususlarla ilgili makaleye http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/eblida-license-warning.doc adresinden erişebilirsiniz (Ne yazık ki dokümanın aslının nerede olduğu bilgisini kaybetmişim.)
Bazı dergiler kütüphanelerarası işbirliği, kaynak paylaşımı ve konsorsiyumlarla ilgili özel sayılar da yayımladı. Örnek olarak bkz:
Information Technology and Libraries 18(3), September 1999. Bu özel sayıda dünyadaki konsorsiyum uygulamalariyla ilgili çeşitli ülkelerin (Birleşik Krallık, İsrail, Katalonya, Avustralya, Kanada, Güney Afrika Cumhuriyeti..) deneyimlerini özetleyen ilgili makaleler yer aliyor.
Information Technology and Libraries 17(1), March 1998 (Sloan, Allen ve Hirschon ile Scepanski ve Von Wahlde'nin makalelerinin fotokopileri bende olmalı.).
Library Trends, 45(3), Winter 1997. (Özellikle Potter ve Kingma'nın makalelerine, alt yapıyla ilgili olarak da Lynch'in makalesine bakılabilir. Fotokopileri bende olmalı.)
ABD'nin en eski kütüphane konsorsiyumu olan (1958) ve 10 büyük üniversiteyi içeren CIC: Committee on Institutional Cooperation bir süredir elektronik derme geliştirmek için çalışmalar yürütüyor. "CIC Virtual Electronic Library" kurmaya çalışıyorlar. "Strategic Directions for Electronic Resources: Report of the Task Force on the CIC Electronic Collection," (Spring 1996) başlıklı doküman söz konusu çalışmalarla ilgili. Aynı dokümanda "Guidelines for the Collaborative Acquisition of Electronic Information Resources for the Libraries of the CIC Universities" adlı bir kısım da var.
Elektronik bilgi kaynaklarının gerek tek tek kuruluşlar, gerekse konsorsiyumlar tarafından lisans anlaşmaları ile satın alınması vb. konularla ilgili liblicense-l adlı bir tartışma listesi var. Bu tartışma listesine listproc@lists.yale.edu adresine "sub liblicense-l ad-soyad" (tırnak işaretleri hariç) mesajını göndererek üye olabilirsiniz. Ayrıca liblicense-l'e ait bir de web sitesi (http://www.library.yale.edu/~llicense/index.shtml) var. Sitede yayıncı ve yazarların örnek lisans anlaşmalarından konuyla ilgili kaynakçalara, ilgili yazılımlardan ulusal lisans anlaşması girişimlerine kadar çok çeşitli bilgilere ulaşmak mümkün. Arşivi de taranabilir durumda. Lisanslarla ilgilenenler için bu site bir hazine. (Ama biraz yavaş. İlgili sitenin Fransa'da bir aynası (mirror) var: http://enssibhp.enssib.fr/miroir/liblic/. Denemediğim için hangisi daha hızlı bilemiyorum.) Benzeri bir tartışma listesi, nesli-l, İngiltere'deki yüksek öğretim kurumları için de var. Bu sitede de çok yararlı belgeler bulunuyor.
Uluslararası Kütüphane Konsorsiyumları Koalisyonu (ICOLC) ve bu koalisyonda yer alan diğer konsorsiyumlar hakkında daha geniş bilgi ve ilgili bağlantılar http://www.library.yale.edu/consortia adresinden bulunabilir. ICOLC bir süre önce elektronik bilgilerin seçim ve sağlanmasıyla ilgili bir bildiri yayımladı. "Derme Geliştirme" oturumunda size bu bildiriden söz etmiştim. Söz konusu bildiriye buraya tıklayarak erişebilirsiniz. (Bildirinin özgün kopyası http://www.library.yale.edu/consortia/statement.html adresinde. Information Technology and Libraries adlı derginin yukarıda verilen özel sayısında da ayrıca yayımlandı.)
ALA, MLA, SLA, ARL, AALL, AAHSL gibi profesyonel dernekler tarafından hazırlanan ve elektronik kaynaklarla ilgili lisans anlaşmaları yapılırken göz önünde bulundurulması gereken ilkeleri özetleyen "Principles for Licensing Electronic Resources" adlı kaynağa http://www.arl.org/scomm/licensing/principles.html adresinden erişebilirsiniz.
İngiltere Yayıncılar Birliği (PA) ve Ortak Bilgi Sistemleri Komitesi'nin (JISC) birlikte hazırladıkları model lisans anlaşmasının metnine http://yunus.hun.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/model-license-Pajisc21.htm adresinden erişebilirsiniz.
Bernie Sloan'ın hazırladığı ve kütüphane konsorsiyumlarıyla ilgili stratejik plan, yönetmelik ve sözleşmelere bağlantılar içeren bir dokümana http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/consort.htm adresinden erişebilirsiniz.
Elektronik içerik satın almak ya da lisans anlaşması yaparak kiralamak için bilinmesi gerekli teknik konular ICOLC'un "Guidelines for Technical Issues in Request for Proposal (RFP) requirements and Contract Negotiations" (January 1999). Bu dokümanın yerel kopyası ise ders dizinimde (http://yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/courses/fall99/kut655/icolc-techreq-guidelines.htm).
Elektronik dergiler için lisans alınması sırasında karşılaşılabilecek çeşitli koşullar hakkında liblicense-l'e gönderilen bir mesajın kopyası için buraya tıklayınız.
Kaliforniya Dijital Kütüphanesinden (CDL) daha önce söz etmiştik. Bu girişimle ilgili daha geniş bilgiyi http://www.lpai.ucop.edu/ adresinden alabilirsiniz. Bu sitede CDL için elektronik içerik için lisans anlaşmaları yapılırken izlenmesi gereken ilkelere de yer veriliyor. Ancak en önemlisi Mart 1998'de yayımlanan CDL'nin kurulmasıyla ilgili olarak bir çalışma grubunca yayımlanan rapor ("Final Report of the Library Planning and Action Initiative Advisory Task Force"). Okunmasında yarar var. Elektronik kopyası yukarıdaki adresten edinilebilir. Basılı kopyası bende var.
Kolay gelsin.