ELEKTRONİK DERME GELİŞTİRME
Bir kütüphanenin derme geliştirme politikası dokümanı yönetim, kütüphaneciler ve kullanıcılar için bir iletişim aracı görevi görür ve diğer kütüphanelerle iletişimde de kullanılır. Dokümanları derleme düzeyleri, kimin neden sorumlu olduğu vb. konular bu politikada belirtilir ve söz konusu doküman bir bütçe aracı olarak da kullanılır. Bir derme geliştirme politikası dokümanı üç temel öge içerir: Kütüphanenin misyonu, derme geliştirmeyle ilgili genel politikalar ve nelerin derleneceği konusunda ayrıntılı bir çözümleme (Albright, 1997: 270).
Geleneksel kütüphanelerde bilgi kaynağına sahip olmak o kaynağa erişimi garantilemek anlamına gelmektedir. Oysa elektronik kütüphanelerde fizik olarak sahip olmadığınız bir kaynağa ağlar aracılığıyla erişim sağlamak da erişim açısından hemen hemen o kaynağa sahip olmak kadar değerlidir. Bu açıdan bakıldığında elektronik kütüphanelerde koleksiyon geliştirme çalışmalarının da yeni bir gözle değerlendirilmesi gerekmektedir. Çünkü elektronik kütüphanelerde koleksiyon geliştirme sadece kendi sahip olduğunuz, yaşattığınız (maintenance) ve arşivlediğiniz kaynaklarla sınırlı değildir. Bunun yanı sıra, başkaları tarafından yaşatılan ve arşivlenen, ancak yansılar (mirrors) aracılığıyla sizin de sahip olduğunuz elektronik bilgi kaynakları, ya da sadece bağlantı (link) yoluyla erişim sağladığınız bilgi kaynakları da koleksiyon geliştirme çalışmaları sırasında dikkate alınmalıdır (Tonta, 1998: 3).
Anthony Ferguson elektronik kaynaklar için derme geliştirme politikası hazırlanırken altı temel etmene dikkat çekmektedir. Bu etmenler: derme derinliği ve nitelikle ilgili seçim etmenleri, teknolojiyle ilgili seçim etmenleri, bütçe/maliyet etmenleri, örgütsel etmenler, lisans etmenleri, ve koruma/arşivleme etmenleri (Albright, 1997: 270).
Chuck McClure Internet temelli derme geliştirme yaklaşımları ile geleneksel derme geliştirme politikalarını karşılaştırmaktadır. McClure "Internet temelli derme geliştirme"yi şöyle tanımlamaktadır: Anlaşılması kolay ve bir bütünlük içerisinde kullanıcılara sunulan Internet temelli bilgi kaynaklarının belirlenmesi, analizi, seçimi ve düzenlenmesi". McClure Internet temelli derme geliştirmeyi etkileyen faktörleri şöyle sıralamaktadır:
Mevcut kaynakların ve teknolojilerin hızla değişmesinden dolayı kısa dönemli (6-9 ay) planlama gereksinimi;
Kaynakların kalıcı olmayışı;
Yazar sorumluluğu ve saygınlığının belirlenmesindeki güçlük;
Kaynakları erişime açmak için yapılması gereken olası değişiklikler;
Bazı kaynakların etkileşimli olması;
Seçim ölçütlerinin evrim geçirmesi;
Derme yaşatmadaki belirsizlik;
Arşivlemeyle ilgili güçlük ya da kısıtlamalar;
Bilinmeyen telif hakkı yasaları uygulaması;
Güvenliğin garanti edilmesindeki güçlükler;
Erişim nedeniyle bilgisayar teknolojisi ve teknik desteğe ihtiyacın artması;
Personel ihtiyacının daha kapsamlı ve karmaşık olması; ve
Ortaklaşa fon bulmada yeni modellere duyulan ihtiyaç.
McClure Internet temelli derme geliştirmeyle ilgili altı model önermektedir:
Internet temelli bilgi kaynaklarını görmezden gel; bunun kütüphanenin sorumluluğu olmadığını savun; bu işin olanaksız olduğunu söyle.
Kütüphanenin ana sayfasından bazı seçme bağlantılar ver. Bu bağlantılar bireysel bilgi kaynaklarına değil, rehberlere ve kataloglaradır.
Internet kaynaklarını çevrimiçi kataloğa ekle. Bu modelde kütüphane Internet temelli kaynakları belirler ve seçer. Daha sonra da katalog kayıtlarından bu kaynakların URL adreslerine bağlantı sağlar. URL'nin doğruluğunun ve kaynağın uygunluğunun düzenli kontrol edilmesi gerekir.
Satıcılardan sağlanan dermeler. Kütüphane, belirli bir profile göre kendisi için Web sitesi geliştiren satıcıyla kontrat imzalar. Bu modelde kütüphanenin kaynakların satıcıyla birlikte yönetimi, gözden geçirilmesi ve değerlendirilmesi konusunda sürekli bir sorumluluğu bulunmaktadır.
Ortak dermeler. Kütüphaneler spesifik konu alanlarında Internet temelli derme geliştirme ve yönetim için ortaklaşa derme geliştirme anlaşmaları yapmaktadır. Internet kaynaklarına erişim için ortak lisanslar satın almaktadırlar.
"Sanal-raflar" (cyberstacks). Kütüphane Internet kaynaklarını kataloğa ekler ve bunları "sanal raflar" halinde düzenler. Bu kaynakların tam metinlerine doğrudan erişim ya kütüphanedeki ya da kütüphane dışındaki iş istasyonları aracılığıyla sağlanır.
McClure kütüphanecilerin Internet temelli derme geliştirme ve yönetim konusunda karar vermeden önce bu modelleri dikkatle incelemelerini önermekte ve sadece bir "en iyi model" olmadığına işaret etmektedir (Brown, 1997: 241:243).
Ferguson ise daha spesifik olarak elektronik dergi sağlamayla ilgili bazı hatırlatmalar yapmaktadır:
Kullanıcıların güncel içerik gereksinimleriyle elektronik formatlara duyulan gereksinimi dengele;
Az sayıda kullanıcı yerine çok sayıda kullanıcıya yardımcı olmayı hedefle;
Kritik yoğunluk olan alanlarda derme geliştir;
Bu dergilerin basılı dergilerden daha iyi ve kullanımının daha kolay olma şartını ara;
Platform ya da yazılım-bağımlı elektronik dergileri reddet;
Yayıncıların kütüphanecilere yükledikleri kullanıcı davranışları ve pazar analizi için veri toplama gibi koşulların çoğunu reddet (Albright, 1997: 270-271).
Bu oturumda elektronik bilgi kaynakları derme geliştirme konusunu çeşitli yönleriyle ele alacağız. Önceki oturumlarda olduğu gibi, çok sayıda okuma parçası vermekten çok, belli başlı gelişmeler ve sorunlar üzerinde duracağız. Lancaster ve Sandore'un (1997) kitabındaki "Collection Management and Electronic Resources" bölümü konuyla ilgili derli toplu bilgi veriyor (özellikle 87-94. sayfalar). Kitabı benden ödünç alarak bu bölümün fotokopisini çektirmenizde yarar var. Geçen hafta sözünü ettiğimiz elektronik bilgi kaynaklarının HTML'deki <META> belirteci (tag) kullanılarak tanımlanması (metadata) da derme geliştirmeye dahil. Bu konuda çok çeşitli kaynaklar bulmak mümkün. Bir uygulamayı (ki Libri dergisinin en iyi öğrenci makalesi ödülünü de almış) özellikle belirtmek isterim: Robin Henshaw, “The First Monday Metadata Project,” Libri 49(3): 125-131, 1999. (Fotokopisi bende var.) Ayrıca Dublin Core ve metadata ile ilgili olarak benim "Elektronik Yayıncılıkta Son Gelişmeler" adlı yazımın ilgili bölümüne ("Metadata" alt başlığı ve orada verilen bağlantılar) de bakabilirsiniz.
Daha önce gönderme yaptığım çalışmalarda (Tonta, 1998, 1996), derme geliştirme ile ilgili de bir bölüm var. Kaliforniya Üniversitesinin elektronik derme geliştirme politikasını inceleyeceğiz. (Kaliforniya Üniversitesi elektronik bilgi kaynaklarını sınıflarken söz konusu kaynakları dört gruba ayırmaktadır. Ayrıntılar için ilgili makaleye bakmanızda yarar olabilir.) Berkeley Sunsite Kütüphanesinin elektronik derme geliştirme politika dokümanına şu adresten erişebilirsiniz: "Digital Library SunSITE Collection and Preservation Policy."(http://sunsite.berkeley.edu/Admin/collection.html). (Aynı dokümanın bir kopyası benim dizinimde de var. Daha hızlı erişim için lütfen buraya tıklayınız.)
Daha önceki bir derste size California Digital Library projesinin adresini vermiştim. Kalifornia Üniversitesindeki dokuz kampusu kapsayan bu projede yürütülen derme geliştirme çalışmaları ile ilgili olarak Starr'ın (1998) makalesine bakabilirsiniz. (Bağlantı kaynakçada verilmiştir. Yeri gelmişken Starr'ın makalesinin yayımlandığı Issues in Science and Technology Librarianship adlı dergide yayımlanan makalelerin elektronik kopyalarına da aynı adresten (http://www.library.ucsb.edu/istl/) erişebilirsiniz.)
Kaliforniya Üniversitesi Kütüphaneleri Derme Geliştirme Komitesi raporundan (University of California, 1996) da yararlanılarak daha önce hazırlanan elektronik derme geliştirme politikası ile ilgili bir metin derste dağıtılacaktır. Ülkemizdeki çalışmalarla ilgili olarak Güneş Kara'nın "Üniversite Kütüphanelerinde Elektronik Derme Geliştirme" adlı makalesine (fotokopisini benden alabilirsiniz; makale sonunda yurt dışındaki Oregon, McGill, Auckland ve yukarıda adresi verilen Kaliforniya Üniversitelerinin elektronik ortamdaki elektronik derme geliştirme dokümanlarına atıflar var), Olcay ve Özbağ'ın Inet-tr '97'de sundukları bildiri metinlerine bakabilirsiniz. Yeri geldikçe ders notlarına yapacağım eklemeleri size e-posta ile duyuracağım.
Uluslararası Kütüphane Konsorsiyumları Birliği (ICOLC) geçen yıl elektronik bilgi kaynaklarının seçimi ve sağlanmasıyla ilgili bir bildiri yayımladı. Bu bildirinin metnine buraya tıklayarak erişebilirsiniz. Bildirinin özgün kopyası http://www.library.yale.edu/consortia/statement.html adresinde.
Kaynakça
Cameron, Robert D. "To Link or To Copy? Four Principles for Materials Acquisition in Internet Electronic Libraries,"1994. (http://elib.cs.sfu.ca/project/papers/e-lib-links.html)
Kane, Laura Townsend. "Access versus Ownership" Encyclopedia of Library and Information Science içinde (Vol. 64 s. 1-21) Ed. Allen Kent. 1999. (Fotokopisi bende var.)
Olcay, Erol. "Elektronik Bilgi Kaynaklari Ve Derme Gelistirme Politikalari", III. Türkiye'de Internet Konferansı, ODTÜ, Ankara, Kasım 1997. III. Türkiye'de Internet Konferansı, ODTÜ, Ankara, Kasım 1997.
Özbağ, Çiğdem. "Elektronik Dergiler ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kütüphanesi'nde Elektronik Dergi Oluşturma ve Geliştirme Çalışmaları,"
Starr, Susan S. "Building the Collections of the California Digital Library," Issues in Science and Technology Librarianship Winter 1998.
Tonta, Yaşar. "Elektronik Kütüphaneler", Özel Ulak 1(2): 3+, Nisan 1998.
Tonta, Yaşar . "Internet, Elektronik Kütüphaneler ve Bilgi Erişim," Türk Kütüphaneciliği 10(3): 215-230, Eylül 1996.